چند نکته در شرح احوال سوزنی سمرقندی

از روزگاران کهن کتاب‌هایی دربارۀ شاعران فارسی‌زبان نوشته شده که هریک مقداری اطّلاعات زندگی‌نامه‌ای و گاهی نیز چند شعر از هر شاعر به‌دست‌داده‌اند. در نگاه نخست، اغلب مطالب این کتاب‌ها کاملاً معتبر به‌نظرمی‌آید، ولی اگر دقیق و نقّادانه نگریسته شود، نمونه‌های فراوانی از تناقضات این نوشته‌ها یا اختلافات فراوانشان با یکدیگر آشکار می‌شود؛ بنابراین بهتر است محقّق با رجوع مستقیم به اشعار خود شاعر، مطالب صحیح را از میان گفته‌هایش بیرون بکشد. یکی از شاعران توانای پارسی‌گو، سوزنی سمرقندی است. دانشگاهیان او را بیشتر به هزلیّاتش می‌شناسند و به همین دلیل کمتر به او پرداخته‌اند. در این مقاله کوشش شده است برخی مطالبی که شرح‌حال‌نویسان دربارۀ سوزنی گفته‌اند، با استناد به گفته‌های خود او ارزیابی شود و به‌علاوه برخی ابهامات و تردیدهای پژوهشگران معاصر دربارۀ زندگی وی، با شیوه‌ای استدلالی تا جای ممکن برطرف شود. ازاین‌میان، چهار موضوع بررسی شده است: زمان تولّد و وفات شاعر، توبۀ او در پیری و مذهب وی. در پژوهش حاضر نتیجه گرفته شده که سوزنی در میان سال‌های ۴۷۶ـ۴۸۶ق زاده شده و در ۵۶۹ق درگذشته است. به‌احتمال قوی حنفی‌مذهب بوده و تا اواخر عمر نیز هزل‌گویی و مدیحه‌سرایی را رها نکرده است؛ هرچند از میانۀ عمر دربارة هزلیّات خود و مدایحی که برای صاحبان زر و زور سروده، پشیمانی نشان داده است.